Stadspark + Historisch erfgoed
Hoe bewaar je de kwaliteiten van een historisch park en breng je nieuwe kwaliteiten in? Op welke wijze moet rekening worden gehouden met de cultuurhistorische waarden van een historisch stadspark, in dit geval ontworpen als buitenplaats voor Peter de Grote?
Ruim drie eeuwen geleden arriveerde de Nederlandse medicus Nicolaas Bidloo met zijn vrouw per slee in Moskou. Hij had zich voor zes jaar vastgelegd als lijfarts van Tsaar Peter I, de latere Peter de Grote. Trok het avontuur hem naar dit reusachtige en onbekende land, of was het toch het vorstelijke salaris? Hoe dan ook: het beviel Bidloo in Moskou. Hij bleef na afloop van zijn contract.
Bidloo richtte het eerste (militair) hospitaal en artsenopleiding van Rusland op. Hij legde ook de eerste medische hortus aan. Rond 1721 ontwierp hij voor Peter een buitenplaats net buiten Moskou. De restanten hiervan zijn opgenomen in een stadspark. De toekomst van dit park is echter onzeker. In Moskou is de slopersbal nooit ver weg, als voorbode van nieuwbouw. Ook een reconstructie van Park Lefortovo is denkbaar. Beide opties zijn zonde. Is een derde benadering mogelijk?
Park Lefortovo is als een vergeten, verwaarloosde Rembrandt of Vermeer, bedekt onder een laag modder
In dit onderzoeksproject is de erfenis van Bidloo onderzocht. Deze zoektocht vereiste een bijzondere manier van werken. Waar een ontwerper normaal start met een idee en dat uitwerkt via een concept en planprincipes tot een concreet plan, is nu de omgekeerde weg afgelegd. Vertrekpunt waren de plannen, gemaakt door Bidloo en later de Italiaanse architect Rastrelli. Vanuit de oude kaarten is teruggeredeneerd naar de onderliggende ontwerpprincipes. Getracht is de bedoeling van het oorspronkelijke plan, de door de ontwerper(s) beoogde sensatie, te vangen als input voor het vernieuwingsproces.
Het project start in 2011 met een bezoek op uitnodiging van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) aan Lefortovo. Door het sleetse park heenkijkend waren de contouren van een bijzondere tuin duidelijk zichtbaar. De primaire vraag van de RCE – verdient dit park als gedeeld Russisch en Nederlands cultureel erfgoed onze aandacht? - liet zich beantwoorden met een krachtig ja!
Samen met experts van de RCE is nieuw instrument opgesteld: de Cultuurhistorische Atlas. Met deze CHA wordt nauwere samenwerking tussen ontwerpers en historici bepleit: ‘de ene groep construeert geschiedenis, de andere toekomst’. De laatste jaren is weliswaar groeiende aandacht voor historisch getinte opgaven, maar er vindt nog weinig kennisuitwisseling tussen de vakgebieden plaats. De CHA brengt daar verandering in.
Bidloo realiseerde aan de oever van de Yauza een lusthof: een ingenieuze combinatie van een waterpark en terrassentuin die het beste van de laat 17e en vroeg 18e eeuwse Hollandse tuinkunst verenigt met de kwaliteiten van de plek. Bidloos plan biedt ons een venster op de Hollands-classicistische tuinkunst, die door de plaatselijke topografie en de rijkdom en dadendrang van tsaar Peter tot grote hoogte kon stijgen.
Lefortovo ligt inmiddels niet meer buiten de stadsmuren maar middenin de miljoenenstad Moskou. De private buitenplaats is een openbaar park geworden. Als modern stadspark is op Lefortovo heel wat af te dingen. Hoewel de energie in Moskou nu vooral gaat naar de zuidwestelijke uitbreiding, moet juist met kracht worden ingezet op de verbetering van de bestaande stad - inclusief de vernieuwing van Park Lefortovo.
Lefortovo voldoet als stadspark niet aan de moderne eisen. Het mist een breed, interessant programma voor de omliggende wijken laat staan voor de hele stad. Het is niet goed ontsloten, heeft geen duidelijke toegangen en kent een onduidelijke routing. Daarnaast is de relatie tussen het park en de rivier de Yauza verbroken sinds de aanleg van een drukke stadsweg in de jaren ‘50. Er ligt een kans het park in te zetten als groene ‘stedelijke vinger’.
Maar hoe breng je nieuwe kwaliteiten in een historisch park? Op welke wijze moeten ontwerper en beheerder rekening houden met de cultuurhistorische waarden in dit park? Wat zijn vaste waarden? Nadenken over de toekomst van het park kan alleen met begrip van het ontwerp van Bidloo tot in z’n essentie. Hiervoor is het instrument van de Cultuurhistorische Atlas (CHA) ontwikkeld.
De basis van de CHA bestaat uit uitgebreid historisch onderzoek. Getracht is de beschikbare gegevens over de verschillende ontwikkelingsstadia van de private buitenplaats tot stadspark inzichtelijk te maken. Hierbij ligt de nadruk op de vorm, het idee achter de aanleg, het motief van de opdrachtgever, en voor zover bekend ook de gebruikte materialen, de beplanting en de afwerking. Ook is de stedenbouwkundige en landschappelijke context in beeld gebracht.
Op grond van het historisch onderzoek laat de ontwikkeling van Lefortovo Park zich in 5 tijdlagen samenvatten, als een soort hink-stap-sprong door de geschiedenis, van de uitgangssituatie die Bidloo aantrof tot de actuele toestand. Per tijdlaag is beschreven wat er oorspronkelijk was (hoe het plan ruimtelijk in elkaar zat), hoe het plan (vermoedelijk) was bedoeld, hoe het werd gebruikt, en wat daar nu van over is.
Themakaarten tonen de samenhang tussen bijvoorbeeld waterstructuren en het hoogteverloop, de sequentiële ruimte-ervaring (open/gesloten, uitzichten), de bewuste plaatsing van bijzondere objecten en bijzondere beplanting. Zo komt de lezer voorbij de vraag ‘wat was er?’ en richting inzicht waarom dit zo was: hoe was het bedoeld, welke ‘sublieme ervaring’ werd beoogd en welke middelen werden daarvoor ingezet?
Met de analyseresultaten per tijdlaag in de hand is een verbinding gelegd tussen de opgedane historische kennis en inzichten en de nog steeds aanwezige sporen en waarden, om deze vervolgens te kunnen verwerken in een visie. Vanuit deze analyse zijn de aanwezige waarden opgetekend, gerelateerd aan de periode waar ze betrekking op hebben, en de betekenis die ze hebben.
In de CHA zijn zeer hoge monumentwaarden aangeduid, die van cruciaal belang zijn voor de structuur en/of de (cultuurhistorische) betekenis van de parkaanleg, vanwege de bijzondere gaafheid, herkenbaarheid en/of zeldzaamheid ervan. Door deze waarden concreet te duiden en een expliciete hiërarchie hierin aan te brengen, kunnen gerichte afwegingen gemaakt worden voor de opstelling van een ontwikkelingsvisie en aanbevelingen worden geformuleerd voor een vernieuwingsplan.
Voormalig medewerker Tim de Weerd
