Eo Wijers Prijsvraag: De Eeuwige Bron

Aanleiding

Hoewel kringlooplandbouw gewenst en mogelijk is, komt het nog lastig van de grond, ook in Twente. Een groot deel van de boeren zit vast in het huidige systeem. Het ontbreekt hen aan een wenkend toekomstbeeld en handelingsperspectief. Een nieuw waterwin-landschap - De Eeuwige Bron - lijkt een oplossing te bieden: hier zijn bodem en water leidend voor de inrichting en het gebruik van een gebied en vormen ze een essentiële bouwsteen voor de omslag naar een circulaire landbouw. In dit landschap is voldoende water beschikbaar voor de verschillende gebruikers.

De Eeuwige Bron maakt werk met werk. Waterbeschikbaarheid is randvoorwaardelijk voor gezonde kringlopen in het gebied, maar kent steeds vaker extremen. Daarnaast laat het waterverbruik de afgelopen jaren een stijgende lijn zien. De huidige inrichting van het watersysteem, dat nog steeds te veel gericht is op afvoeren van overtollig water, is daarom steeds lastiger houdbaar, zeker op de hogere zandgronden. Naast het zuiniger omspringen met water, moeten we het beschikbare water vasthouden. De Eeuwige Bron biedt hiervoor een antwoord. Het brengt een duurzaam en robuust watersysteem, dat houvast geeft voor een omslag naar circulaire landbouw, natuur en recreatie.

landschap met hoge natuurwaarde

De Eeuwige Bron vormt een antwoord op de dramatische afname biodiversiteit en plaatst het denken over landbouw versus natuur in nieuw perspectief. Via nieuwe netwerken wordt droge en natte procesnatuur verbonden. Het kerngebied wordt aaneengeschakeld en gebufferd. Zo ontstaat een robuuste natuur eenheid vol gradiënten en een toename aan habitatkwaliteit. Het nieuwe watersysteem biedt kansen voor een verrrijking met nieuwe natte milieus (netwerk wadis & infiltratiezones). De optimalisatie van de grondwaterwinning wordt mogelijk na vaststelling van de ecologische kwaliteitswinst.

breed perspectief

De Eeuwige Bron kan alleen bestaan bij de gratie van fundamentele veranderingen in het grondgebruik. Traditionele landbouw in dit nieuwe waterlandschap zal moeten transformeren in een schone bedrijfsvoering, zonder uitspoeling van meststoffen en bestrijdingsmiddelen naar de bodem en het grondwater. Verschillende agrarische bedrijfsvoeringen passen hier: natuurinclusieve landbouw en hoogproductieve landbouw in een gesloten systeem. Daarnaast biedt De Eeuwige Bron boeren een overbruggingsmechanisme bij deze omslag van bedrijfsvoering, door hun verdienmodel te verrijken met het oogsten van duurzame energie.

Principes schone landbouw

Voor het realiseren van het concept De Eeuwige Bron geldt een aantal randvoorwaarden. Zo moet de run off - het neerslagwater dat nu oppervlakkig afstroomt - nul zijn. Het neerslagoverschot moet dus worden vastgehouden in het gebied. Daarnaast moet de emissie van meststoffen en bestrijdingsmiddelen naar het grondwater nagenoeg nul zijn. Dit vraagt om een gesloten stikstof- en bodemcyclus in het gebied.

Deze voorwaarden leiden ertoe dat het grond- en bodemgebruik en de inrichting in het gebied moet veranderen. Aan de ene kant vraagt het een herinrichting van het watersysteem, zoals de aanleg van een wadinetwerk. Aan de andere kant zijn buffers rondom natuurgebieden nodig waar natuurwaarden leidend zijn. Beide hebben ruimte nodig maar veranderen ook de productieomstandigheden voor het resterende landbouwareaal. Welke typen agrarische bedrijfsvoering sluiten het best aan op De Eeuwige Bron? Wij zien de volgende ontwikkelrichtingen, die naast elkaar kunnen bestaan en ook gecombineerd kunnen worden:

• Hoogproductieve landbouw, in een gesloten systeem, op een klein aantal hectare.
• Natuurinclusieve landbouw, extensief en met een diversiteit aan nevenfuncties, op een groot aantal hectare.
• Geïntegreerde landbouw, combinaties van landbouwbedrijven, die maximaal inzetten op het versterken van de veerkracht van de bodem, op een groot aantal hectare.

Wij hebben drie modellen bedacht die sturing en richting geven aan De Eeuwige Bron:

• Waterlandgoed van de 21e eeuw | het drinkwaterbedrijf als rentmeester. Dit model vertrekt vanuit centrale sturing door een tot twee partijen, waarbij indirecte betrokkenheid mogelijk is, bijvoorbeeld via aandeelhouderschap, en waarbij in het beheer ruimte is voor invulling door derden.
• Het pact van de schone bron | water-oriented development: de schone bron als leidend principe voor een symbiotische gebiedsontwikkeling. In dit model vindt centrale sturing plaats door enkele (overheids)partijen. Deze partijen werken samen en stellen een gezamenlijke aanpak op. Ruimte voor derden is er met name in het (particuliere) beheer.
• Waterport: water als katalysator voor een duurzaam innovatiemilieu. Dit model gaat uit van betrokkenheid van de hele maatschappij. Netwerksturing neemt een belangrijke rol in en er is meer ruimte voor bottom-up sturing (in deelprojecten).

Deze drie modellen hanteren ieder andere financiële en juridische instrumenten, variërend van meer harde, dwingende sturing met actieve grondpolitiek en inzet van planologische kaders, tot een meer verleidelijke en faciliterende strategie die vertrekt vanuit lichte publiek-private of coöperatieve samenwerkingen. Wij zien de werking van deze drie sturingsconcepten als een dynamisch geheel, waarbij de modellen naast elkaar en door elkaar heen kunnen voorkomen, als een systeem binnen een systeem. Zo is het denkbaar dat binnen een model als Waterport in deelprojecten wordt gewerkt via een Pact van de schone bron of het Waterlandgoed.

Regionaal perspectief

Het lijkt interessant om voor de andere landschappen van Twente vergelijkbare systeemconcepten en handelingsperspectieven tot stand te laten komen, met telkens een andere aanjager. Wat te denken van nieuwe coalities rond een afvalverwerkingsbedrijf of voedseltransportbedrijf? Op weg naar een toekomstbeeld voor het circulaire Twentse landschap: een samenhangend én veelkleurig pallet.

vervolg

Uitnodiging van het drinkwaterbedrijf

Het is nu tijd voor een volgende stap. Vitens wil graag samen met gebiedspartijen het concept in praktijk brengen en ‘een Panorama Waterland’ gaan realiseren. Op voorhand wordt geen enkel gebied uitgesloten, de principes van water en bodem als vertrekpunt en het slim combineren van functies zijn immers universeel toepasbaar. Vitens kan daarbij aanjager zijn en verbinden maar vraagt nadrukkelijk ook andere partijen om, vanuit de integrale gebiedsbenadering, een regierol te nemen. Zo een gezamenlijke exercitie zal aantonen of de belofte van Panorama Waterland waargemaakt kan worden!

Prijs

Op 9 september heeft het plan De Eeuwige Bron de Eo Wijersprijs gewonnen voor de regio Twente. De uitreiking van deze prijs voor ideeën en ontwerpoplossingen voor het platteland van de toekomst, is voor organisator Groene Metropool Twente het startschot voor een nieuwe visie op het Twentse platteland.

De regionale winnaar kreeg in Prismare Enschede de prijs uit handen van Groene Metropool Twente-voorzitter Martha van Abbema. "Het ontwerp van het winnende team is vernieuwend, onderscheidend en intelligent. Ik ben ontzettend blij dat we naast al het gepraat over de toekomst van het Twentse platteland nu ook schetsen hebben."  Een goede schets zegt meer dan honderd woorden. Daarmee kunnen we aan de slag."