Werkvelden
Nederland en water zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en wij Nederlanders staan wereldwijd bekend om onze reputatie op het gebied van watermanagement. De duurzame omgang met water is sinds de oprichting een belangrijk en nog altijd actueel thema in het werk van H+N+S. Bodem en water zijn sturend in vrijwel al onze projecten. Naast waterveiligheid zijn droogte en waterkwaliteit belangrijke aspecten.
H+N+S hanteert een integrale, duurzame benadering van het watersysteem in al haar projecten. Bodem en water zijn sturend en we zoeken naar synergie tussen wateropgaven en uitdagingen als klimaatverandering, hervorming van de landbouw en energietransitie. Dit start met het volledig doorgronden van het natuurlijk systeem. Water en ruimte vormt een lange, continue lijn in het werk van H+N+S.
H+N+S begon de start van het bureau bij Plan Ooievaar. Voorafgaand aan de oprichting van het bureau maakten de oprichters al naam met dit ruimtelijke plan dat in 1985 de eerste Eo Wijers-prijsvraag won. Plan Ooievaar is gebaseerd op de casco-benadering, waarin een tweedeling wordt gehanteerd: raamwerk en invulling. In het raamwerk wordt ruimte gegeven aan langzame, natuurlijke processen zoals sedimentatie en erosie binnen het riviersysteem. En aan snelle processen, zoals de landbouw, binnenin dat raamwerk. Dit landschapssysteem-denken is ook de identiteit en basis van H+N+S en is in de afgelopen 30 jaar verder ontwikkeld.
Het plan markeerde een nieuwe generatie regionale plannen met het watersysteem-denken als basis. Plan Ooievaar stelt een radicale ontwerpomslag voor tegenover de dijkversterking toendertijd. In plaats van de gedachte dat gronden zo veel mogelijk geschikt dienden te zijn voor landbouw, kwam er meer ruimte voor natuurontwikkeling, het natuurlijk systeem en ruimte voor de rivier. Dit plan stond ook aan de basis van het programma ‘Ruimte voor de Rivier’.
Meer ruimte voor de rivier werd het nieuwe uitgangspunt voor de hoogwaterbeschermingsaanpak in het rivierengebied. Met als dubbele doelstelling: een robuuste hoogwaterveiligheidsaanpak en het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit. Deze benadering werd uitgewerkt in de programma’s ‘Ruimte voor de Rivier’ (2006-2019) en ‘Maaswerken’ (2005-2017). H+N+S is vanaf het begin betrokken bij het programma en werkte mee aan de ‘Lange termijnvisie Ruimte voor de Rivier’ en heeft de voorzitter voor het eerste kwaliteitsteam geleverd.
‘Ruimte voor de rivier is in zijn omvang, tijdsduur, gekoppelde resultaten en kwaliteit van uitvoering een van de meest succesvolle rijksprojecten’, aldus Marinke Steenhuis in het essay Het Rijk als rentmeester
De concepten die door o.a. H+N+S waren ontwikkeld in Plan Ooievaar gaven richting aan veel plannen die in het kader van Ruimte voor de Rivier zijn gerealiseerd. In dat plan werd uiteengezet hoe zand- en kleiwinning in de uiterwaarden natuurwaarden en mogelijkheden voor waterberging konden opleveren waarmee het rivierengebied veiliger én ecologisch interessanter werd. Een doorlopende betrokkenheid bij het rivierprogramma leidde tot onder andere de uitvoering van plannen rond Kampen - het Reevediep . In deze bypass zijn weilanden omgevormd tot natte natuur, die als hoogwaterafvoer van de IJssel dienen. Ook werkte H+N+S aan Ruimte voor de Waal bij Nijmegen waar o.a. een grote nevengeul is aangelegd die bij hoogwater extra capaciteit biedt voor de waterafvoer. Ook dijkversterkingsopgaven als Hagestein-Opheusden waren onderdeel van het programma.
Ook vandaag de dag is rivierverruiming, naast dijkverbetering, nog steeds het uitgangspunt om zo te kunnen anticiperen op de gevolgen van klimaatverandering.
Na Ruimte voor de Rivier en de Maaswerken is er nu het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) waar Rijkswaterstaat en de Waterschappen samenwerken aan de grootste dijkversterkingsoperatie sinds de Deltawerken. Het doel is om in 2050 alle dijken op orde te hebben. Dat houdt in dat voor 2050 1300 km aan dijken versterkt dienen te worden en 500 stuwen, gemalen en sluizen verbeterd. H+N+S werkt momenteel o.a. aan Wolferen-Sprok en Stadsdijken Zwolle als onderdeel van het HWBP.
Afgelopen zomer werden we opgeschrikt door de extreem hoge waterstand in de Maas en zijn de inspanningen van afgelopen jaren op de proef gesteld. Ooijen-Wanssum was één van de gebieden waar al extra rivier ruimte was gerealiseerd, het project is in december 2020 opgeleverd. Hier heeft H+N+S gewerkt aan verbetering van de waterveiligheid door het realiseren van meer ruimte voor de rivier en het aanleggen van nieuwe dijken. Hiervoor zijn twee nieuwe dijktypen ontwikkelt; de steilranddijk en de hoge gronddijk.
We zijn blij dat de gebiedsontwikkeling in Ooijen-Wanssum zijn vruchten heeft afgeworpen en heeft bijgedragen aan het verlagen van de waterstanden op de Maas. Tijdens het hoogwater kreeg het water meer ruimte bij Ooijen-Wanssum en stond het water bij Venlo hierdoor zo’n 30 cm lager. De dijken hebben het daar net gehouden, met beperkte schade. Een bevestiging dat het project werkt zoals het bedoeld is.
Voor het project Ruimte voor de Rivier was er ook al brede aandacht voor de aanpak van de dijkversterking. Het begint allemaal na de hoogwaters van 1993 en 1995. Het hoogwater van toen heeft ons wakker geschud. We moeten blijven werken om het water onder controle te houden. In 1995 startte het Deltaplan Grote Rivieren waarin dijken in het rivierengebied versneld werden versterkt.
Dijkenbouw werd voor die tijd gedomineerd door een technische aanpak, de rol van de landschapsarchitect was heel klein. Midden jaren ’80 veranderde dit. Er kwam een MER-plicht voor alle dijkprojecten en de rol van de landschapsarchitect veranderde van stylist van het landschap naar ontwerper van het tracé. De Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen stelde een ‘Handreiking ruimtelijk ontwerpen – dijkversterking als ontwerpopgave’ op waar ook Lodewijk van Nieuwenhuijze vanuit H+N+S aan heeft bijgedragen.
H+N+S was vanaf het begin betrokken bij verschillende dijkversterkingsprojecten. Het eerste project is Afferden-Dreumel . Het plan voor de 20 km lange dijk langs de Waal is ontstaan vanuit de gedachte dat landschappelijke vormgeving van dijken een integrale ontwerpopgave is op de grens van civiele techniek en landschapsarchitectuur. Het nieuwe ‘getailleerde’ dijkprofiel, waarin veiligheid en een stoere verschijningsvorm samenkomen, wordt overgenomen als standaardprofiel voor veel volgende projecten.
Het toenemende belang van landschappelijke inpassing en natuurontwikkeling bij dijkprojecten is ook terug te vinden in de verschillende ‘handreikingen ruimtelijke kwaliteit’ die werden opgesteld. H+N+S stelde deze op voor o.a. de stad Tiel , de Noordelijke Maasvallei en Gorinchem-Waardenburg .
Een integrale benadering waar synergie wordt gezocht tussen wateropgaven en andere ruimtelijke uitdagingen.
In de vorige eeuw stond het snel afvoeren van water en het aanvoeren van gebiedsvreemd water bij watertekorten centraal. Dit is verschoven naar meer ruimte voor water en systeembenadering, zoals we zien bij Ruimte voor de Rivier. Een volgende stap heeft zich inmiddels aangediend; een integrale, duurzame benadering van het watersysteem ‘Het nieuwe waterdenken’. Een integrale benadering waar synergie wordt gezocht tussen wateropgaven en uitdagingen als klimaatverandering, hervorming van de landbouw en energietransitie. Systeembenadering is hier nog steeds relevant. Bodem en ondergrond vormen één ruimtelijk systeem met de bovengrond, met water als leidend principe. Op basis van deze filosofie is het plan de Eeuwige Bron uitgewerkt dat in 2021 de 11 e Eo Wijersprijsvraag wist te winnen.
‘Het nieuwe waterdenken’ start met de BOVI’s voor 2050, die opgesteld worden door de verschillende waterschappen. Als H+N+S mochten we bijdragen aan de ontwikkeling van ‘Het nieuwe waterdenken’ door een strategisch plan op te stellen voor BOVI Waterschap Vallei en Veluwe. Ook werken wij op dit moment aan een BOVI voor Wetterskip Fryslan.Voor de Utrechtse Heuvelrug stelde H+N+S het ambitiedocument op en momenteel werkt H+N+S aan een visie voor de Heuvelrug in de Amstel-Gooi- en Vechtstreek.
Een specifieke opgave is de omgang met droogte. Vooral in de hoge zandgronden wordt dit een steeds nijpender probleem. Na decennia gericht te zijn op het ontwateren, is het omslagpunt nu bereikt en moet de grondwaterstand weer verhoogd worden en meer water worden vastgehouden. H+N+S werkte aan het Deltaplan Hoge Zandgronden voor Zuid en Midden Nederland, waarin ruimtelijke maatregelen om de waterbalans te herstellen zijn onderzocht en verbeeld. Ook werkt H+N+S aan de Aanpak droogte in de Achterhoek.
Ook op internationaal niveau is H+N+S betrokken bij waterveiligheidsopgaven. Onze expertise op het gebied van water werd bijvoorbeeld gevraagd in New Orleans tijdens de Dutch Dialogues (in de nasleep van de orkaan Katrina). Er is meegewerkt aan een perspectief voor de stad, waar wateroverlast beperkt wordt door voldoende bergingsruimte en waar water zichtbaar en beleefbaar is als onderdeel van een aantrekkelijke leefomgeving. Daarnaast werd ons team uitgeroepen tot één van de winnaars van de Rebuild by Design Competition (in de nasleep van orkaan Sandy), een ontwerpwedstrijd voor innovatieve en uitvoerbare voorstellen om de veerkracht van het getroffen gebied te bevorderen en beschermen tegen nieuwe overstromingen. De Nederlandse kennis wordt benut om deze plekken klaar te maken voor de klimaatverandering.
De steeds extremere weerscenario’s en de overstromingen in 2022 in o.a. Limburg benadrukken het belang van dijkversterking en rivierverruiming. Door klimaatverandering wordt het weer steeds extremer. We zullen altijd moeten blijven werken aan onze rivieren en dijken met het oog op het natuurlijke systeem, de ruimtelijke kwaliteit en de inpassing in het landschap. Daarnaast moet zowel het teveel aan water als het tekort aan water tegelijkertijd bediend worden. Het is niet alleen maar een kwestie van nog meer vechten tegen het water. Inzetten op integraliteit wordt steeds urgenter en meekoppelkansen worden nog te weinig benut. Er moet gewerkt worden aan een robuust en veerkrachtig watersysteem. En daar zetten wij ons graag voor in.
